Bản Chất Con Người
 

Tâm Lý và Thể Lý

Không ai có thể chối cãi con người có một cái gì đó khác với con vật và hơn con vật. Tại sao con người cũng có thân xác như con vật, một con vật thẳng đứng và biết nói, lại có văn hóa, lại phát triển về đủ mọi phương diện, từ thời ăn lông ở lỗ chẳng khác gì loài vật cho đến chỗ tối văn minh tân tiến hầu như tuyệt đỉnh ngày nay, về cả vật chất lẫn nhân bản? Tại sao con người cũng có bộ óc như con vật, với trung tâm thần kinh hệ ở trên đầu, lại có thể nẩy ra những tư tưởng, lại có thể biết suy tư, chẳng những biết được tất cả những gì ở chung quanh mình, với những khám phá khoa học cùng với những phát minh kỹ thuật tân kỳ, làm thăng hoa đời sống văn minh vật chất của con người trên mặt đất này, nhất là còn biết chính mình, với những cơ cấu tổ chức xã hội cùng với hệ thống luật pháp càng ngày càng phản ảnh nhân phẩm và tôn trọng nhân quyền xứng với nhân vị của con người hơn?

Phải, cái con người khác với con vật và vượt hơn con vật, cái làm con người có thể tiến từ tầm mức loài vật vô tri sống theo bản năng cho đến chỗ làm chủ trái đất, bằng một đời sống văn minh vật chất và văn hóa nhân bản như thế, chính là lý trí của con người. Tuy nhiên, con người sẽ không thể nào suy nghĩ và phát triển về văn minh và văn hóa như ngày nay, nếu con người không có một bộ óc tốt, ít là một bộ óc bình thường, bộ óc nguyên vẹn, không bị hư hại cách nào, như một số người bất hạnh trong họ đã trở thành những người khờ dại, lớn tuổi mà sống như trẻ con, những người bị mental retardation chậm trí khôn, những người bị chậm phát triển people with developmental disabilities, những người mà ở mức độ nặng như severe hay profound thì không biết tự chăm sóc lấy cho mình những nhu cầu căn bản nhất như ăn uống vệ sinh tiểu tiện, và nếu ở mức độ nhẹ như mild hay moderate thì không đủ hiểu biết để giao dịch xã hội hay không đủ khôn ngoan tối thiểu để có thể xoay sở biến báo phản ứng khi bất trắc xẩy ra.

Như thế, theo bản tính của mình, con người có hai phần, thể lý và tâm lý, thân xác và linh hồn. Yếu tố làm con người hiện hữu đó là bản tính gồm cả hồn lẫn xác của họ, gọi tắt là nhân tính, song yếu tố làm cho con người sống đó là linh hồn, nguyên lý làm cho thân xác của con người tồn tại và là tác nhân sai khiến, chi phối cũng như điều hành sinh hoạt của thân xác con người. Đó là lý do, một khi thân xác của con người hoàn toàn bất động, không còn biết gì nữa, là lúc hồn thiêng đã vĩnh viễn rời khỏi cái thi thể vô hồn đang nằm sõng soài trên mặt đất hay trong quan tài lạnh ngắt cứng đơ bấy giờ. Vì nhờ nguyên lý và tác nhân hồn thiêng để tồn tại và sinh hoạt như thế, thân xác đóng vai trò là một cơ sở hiện hữu thiết yếu cho linh hồn, là một phương tiện hoạt động bất khả thiếu cho linh hồn, và là một hiện thân sống động của linh hồn. Bởi thế mà mọi ngôn từ, hành vi, cử chỉ, hoạt động và phản ứng của con người bộc lộ nơi thân xác đều phản ảnh cho thấy nội tâm của con người, cho thấy những gì con người suy nghĩ, lập luận, phán đoán, chủ trương, ước mong, khát vọng, xu hướng v.v.

Phần Thượng và Phần Hạ

Tuy nhiên, dù đóng vai trò phụ thuộc, thân xác vẫn không phải là một thứ nô lệ của linh hồn và cho linh hồn, vẫn không phải là một yếu tố hoàn toàn thụ động, linh hồn muốn làm gì thì làm. Trái lại, về phương diện hiện hữu, thân xác bình đẳng với linh hồn, bởi vì, nếu không có thân xác thì cũng chẳng có vấn đề con người hiện hữu và hình thành, và về phương diện nhân phẩm, thân xác cũng có giá trị chẳng kém gì linh hồn, ở chỗ, ai hành hạ thân xác con người hay nhổ vào mặt con người thì hành động hành hạ và phỉ nhổ ấy chẳng những xỉ nhục chính cá nhân con người nạn nhân mà còn hạ nhục cả nhân phẩm của loài người nói chung nữa. Đó là lý do, dù con người bị tật nguyền về thể xác, hay xấu xí đến mấy đi nữa về dung mạo, họ vẫn là người, vẫn phải được tôn trọng.

Thế nhưng, thực tế cho thấy, nhiều khi thân xác lấn át cả linh hồn, và linh hồn phải nhượng bộ và trở thành nô lệ cho thân xác. Những trường hợp nghiện hút không bỏ được không phải là trường hợp điển hình cho thấy thân xác vẫn từng làm chủ linh hồn hay sao? Những trận chiến tranh lớn nhỏ liên tục xẩy ra trong lịch sử loài người cũng không chứng thực cho thấy phần hạ đầy những tham lam dục vọng chi phối phần thượng nơi con người hay sao? Cho dù phần thượng có ý thức được những phản loạn nơi bản thân mình như thế, một ý thức đã được thể hiện tỏ tường nhất qua Bản Tuyên Ngôn Nhân Quyền của Liên Hiệp Quốc sau Thế Chiến Thứ Hai vào cuối tiền bán thế kỷ 20, phần hạ đầy tham lam dục vọng vẫn không vì thế mà tỏ ra sợ hãi hay xẹp đi, trái lại, nó cứ tiếp tục càng ngày càng bừng bừng lộng hành, chẳng những qua chế độ cộng sản tàn bạo cũng như qua đường lối tư bản tân thực dân, mà còn qua những vụ khủng bố tấn công khắp nơi trên thế giới ngay từ khi vừa mở màn cho thiên kỷ thứ ba đến nay v.v.

Đó là lý do tại sao vấn đề được đặt ra ở đây là phải làm sao để thân xác và linh hồn của con người hoàn toàn dung hợp với nhau, phần hạ và phần thượng nơi con người luôn tỏ ra hiệp nhất trên thuận dưới hòa. Vấn đề giáo dục con người căn bản nhất và chính yếu nhất là ở chỗ này. Một con người trưởng thành, nghĩa là một con người được giáo dục hoàn toàn, không phải chỉ là một con người hiểu biết, với những kiến thức phổ thông do học đường truyền dạy, thậm chí là một con người ý thức được trách nhiệm của mình trong xã hội do cha mẹ khuyên dạy đi nữa, mà còn là và phải là một con người biết tự chủ nữa mới được. Chúng ta vẫn nghe nhiều người khen tặng nhau rằng: “anh này, chị ấy, ông nọ, bà kia tốt lắm”, nếu hỏi lý do thì thường được cho biết rằng “vì những người ấy đã làm cho tôi cái này cái kia”, thế nhưng, chỉ sau một thời gian, những con người được tiếng là “tốt” ấy đã hiện nguyên hình hài của mình, khi họ không được những gì như ý họ muốn, như lòng họ mong, nơi con người họ đã làm ơn cho, đối xử tốt đẹp. Điển hình là trường hợp của những cặp tình nhân, họ không thể nào tiến đến chỗ lấy nhau, sống đời vợ chồng với nhau, nếu không thấy nhau “mười phân vẹn mười”, thậm chí bất chấp tất cả mọi lời khuyên can của cha mẹ, họ hàng thân thuộc và bạn bè về người đã được họ chấm là đệ nhất thiên hạ. Thế rồi, những cuộc tình yêu cuồng sống vội ấy hầu như đã đi đến chỗ For Sale rẻ tiền, đến chỗ khai trương tưng bừng lưng chừng dẹp tiệm.

Kiến Thức và Bản Chất

Như thế, vấn đề giáo dục con người tâm thể lý ở đây không phải chỉ là việc truyền thụ kiến thức cho nhau, mà thực sự còn là việc huấn luyện, huấn luyện cho nhau về cả ý chí nữa. Đúng vậy, sinh hoạt nội tâm hay sinh hoạt tâm lý của con người chẳng những bao gồm những tác động suy tư, lập luận và phán đoán bằng tài năng lý trí mà còn gồm có cả những tác động ước muốn, chọn lựa và quyết định tác hành của tài năng ý chí nữa. Theo tiến trình tự nhiên của sinh hoạt tâm lý thì lý trí đi trước ý chí, như ngành lập pháp bao giờ cũng đi trước ngành hành pháp nơi thể chế dân chủ trên thế giới từ sau Tuyên Ngôn Độc Lập Hoa Kỳ 1776, nhất là từ sau Cách Mạng Pháp 1789 đến nay. Tức là lý trí nghĩ thế nào là hay, là tốt, là lợi thì ý chí chấp nhận làm theo như vậy. Tiến trình này rất nguy hiểm vô cùng, vì một khi lý trí mù quáng bởi đam mê nhục dục, với những biện minh trấn an “cả vú lấp miệng” lương tâm, thì mù dẫn mù sẽ khó lòng tránh khỏi đâm xuống hố hay vấp ngã thảm thương.

Tuy nhiên, nếu lý trí thông thường có thể bị chi phối bởi đam mê nhục dục, thì lý trí cũng có thể bị chi phối bởi bản chất nhân vị của con người nữa. Có nghĩa là, nếu “lòng đầy mới trào ra ngoài miệng” (Mathêu 12:34), hay “cây tốt thì sinh trái tốt… cây tốt không thể nào sinh trái xấu” (Mathêu 7:17-18), đúng như nguyên tắc về tâm lý của Đấng Sáng Lập Kitô Giáo, thì con người tự bản chất tốt lành sẽ suy nghĩ tốt lành và sẽ tác hành tốt lành, còn con người xấu sẽ suy nghĩ bậy bạ, lệch lạc và sẽ tác hành sai quấy. Chẳng hạn, thấy một người ăn mày ăn xin, con người có tâm địa vị kỷ chắc chắn sẽ không cho gì cả, vì tâm địa vị kỷ của họ đã làm nẩy lên trong óc của họ ý nghĩ cho rằng người đó lười biếng không chịu đi làm lụng gì cả nên càng cho tiền càng làm cho họ ỷ lại không biết tự lập vươn lên; trái lại, con người có tâm địa vị tha, dễ mủi lòng thương cảm, “thương người như thể thương thân”, “lá lành đùm lá rách”, liền móc túi ra cho liền, không cần suy nghĩ đắn đo, không cần cân nhắc lợi hại.

Thế nhưng, cái bản chất nhân vị vốn hướng chiều về sự thiện ấy, có những trường hợp không phải tự bẩm tính tự nhiên như thật sự vốn thấy ở một số người, mà là được bắt nguồn từ kinh nghiệm bản thân. Chẳng hạn, có những con người trước kia rất vị kỷ, nhưng sau trở thành rất vị tha, vì hoàn cảnh đẩy đưa đã làm cho họ thay đổi ý nghĩ, thay đổi tâm tình, thay đổi thái độ. Như họ đang giầu sang phú quí thì bị sa cơ thất thế, đến bị phá sản khánh kiệt phải đi ăn nhờ ở đậu, để rồi nhờ đó họ mới cảm thấy thấm thía cái thân phận nghèo khổ, thân phận của thành phần trước kia lúc còn giầu có họ đã khinh bỉ và làm ngơ. Sau đó, “hết thời bỉ cực tới thời thái lai”, làm ăn lại lên, họ tỏ ra biết thương người nghèo khổ hơn, năng giúp đỡ thành phần mà họ hơn một lần đã được vuốt mặt chia sẻ và ngậm ngùi thấm thía. Như thế, nhờ trường đời, nhân cách của con người lên voi xuống chó này đã thay đổi từ xấu sang tốt, từ tiêu cực sang tích cực. Tuy nhiên, một cuộc hoán cải hoàn toàn lột xác đổi đời như thế nơi con người vẫn phải lệ thuộc vào bản chất bẩm sinh của con người này nữa. Bằng không, thực tế đã cho thấy, có những con người cũng trải qua cùng hoàn cảnh thăng trầm như vậy, chẳng những không mở mắt ra, mà còn kêu trời trách đất, vùng vẫy ngoi dậy cho bằng được, để rồi, chẳng may thuận chiều xuôi gió họ có cơ hội chiếm lại được bằng hay hơn tất cả những gì đã mất, họ càng tỏ ra ta đây, tự phụ, tự đắc, tự kiêu, không coi ai ra gì!

Giáo Dục và Ý Thức

Nếu tâm chất của con người từ xấu có thể nên tốt nhờ trường đời thế nào thì tâm chất của con người cũng có thể vì hoàn cảnh sống làm cho họ từ tốt trở thành xấu như vậy. “Gần đèn thì sáng gần mực thì đen” là như thế. Cách đây 10 năm, tôi có phục vụ một gia đình có ba anh em trai, người em út là thân chủ chậm phát triển của tôi, người anh thứ hai của em được ba má cho là ngoan nhất nhà, nhưng cuối cùng lại là đứa đã bỏ nhà đi theo băng đảng; bị cha mẹ theo dõi tìm kiếm, đã bỏ sang tiểu bang khác; cha mẹ em vẫn không bỏ cuộc; cuối cùng, vì tâm chất tốt lành, em đã tự động trở về với cha mẹ. Gặp em, tôi hỏi em có muốn đi nữa không? Em mỉm cười rất dễ thương. Đầu thập niên 1990, truyền hình ở California đã chiếu cảnh 4 em trai Việt Nam đang dùng súng uy hiếp một tiệm video Good Guys ở Sacramento, đòi hỏi mấy điều, trong đó có phi cơ để bay về các trại tị nạn Đông Nam Á và củ sâm ngàn năm, những tình tiết chứng tỏ các em đã bị ảnh hưởng bởi thời cuộc và phim Tầu; cuối cùng cảnh sát đã hạ được các em, đứa thì bị chết đứa bị thương, những đứa trẻ rất dễ thương và đáng thương; như cha mẹ các em cho biết, các em vẫn đi giúp lễ cho linh mục ở nhà thờ, ngày ngày đi học về chỉ ở nhà coi phim Tầu, sáng hôm xẩy ra sự vụ các em còn lễ độ vào trường xin phép thày cô cho nghỉ học đàng hoàng. Chính mắt tôi cũng đã chứng kiến thấy một số em gái học ở một trường trung học đệ nhất cấp, Intermediate School hay Junior High, gần nhà tôi trước đây ở Pomona thuộc County Los Angeles, mới 12, 13 tuổi đã vừa cắp sách đến trường vừa bế con đi học. Theo tôi, đứa con trên tay của các em gái trẻ dại này là hậu quả của một thứ giáo dục tính dục sex education ở nhà trường cũng như của phim ảnh dâm ô do truyền thông phổ biến, nhưng cũng chính đứa nhỏ còn sống sót này đã chứng tỏ cho thấy mẹ nó tự bản chất rất tốt lành song đã bị đầu độc, và tuy bị xã hội người lớn đầu độc, mẹ nó vẫn không mù quáng vô luân phá thai như người lớn, trái lại, họ vẫn can đảm sinh con, chịu khổ vì con, ôm con đi học, để vừa tiến thân vừa nuôi con.

Đó là lý do yếu tố tâm chất của con người tâm thể lý rất quan trọng trong vấn đề giáo dục. Làm sao có thể thay đổi được tâm chất tiêu cực của con người và bảo tồn được tâm chất tốt lành của con người là vấn đề thuộc về nghệ thuật giáo dục. Nghệ thuật giáo dục này là ở chỗ, không phải chỉ cần hiểu được tâm chất của nhau, mà là làm sao thay đổi được tâm chất của nhau. Nghệ thuật giáo dục còn được thể hiện ở chỗ không phạm đến nhân vị của con người, vì tâm chất gắn liền với nhân vị, mà vẫn có thể uốn nắn được nhân cách của con người, một nhân cách của nhân vị chuyên biệt song hợp với nhân phẩm phổ quát.

Ngoài ra, tâm chất của con người còn được thể hiện qua tình trạng dễ giáo dục hay khó giáo dục nữa, dễ dạy hay khó bảo nữa. Có người ưa nặng, như tôi chẳng hạn, cần phải ngăm đe hay bị đòn hết cỡ mới chừa. Có người lại ưa nhẹ, chỉ cần ve vuốt, dỗ ngọt là xong. Có người phải dặn đi dặn lại mới nhớ, có người lại chỉ cần nói một lần là biết phải làm sao ngay. Thậm chí có đứa chẳng cần bảo cũng biết làm sao, trái lại, có đứa lì đến độ chẳng sợ đòn vọt, bất chấp tất cả. Những đứa phá phách, hung hăng, nghịch ngợm, ngang ngược thường là con trai, khỏe mạnh, tò mò, nhiều sáng kiến, lắm đam mê… Nếu biết giáo dục chúng, với lòng hăng say nhiệt thành của chúng, với tài năng tháo vát và hoạt bát của chúng, chúng sẽ trở thành những đứa nhỏ rất có lợi cho việc phục vụ nhân quần xã hội sau này. Bằng không, chúng có thể sẽ là những tay cao bồi du đãng, phá làng phá xóm, cướp của giết người v.v.

Trái lại, cũng có những em bị chậm trí khôn, chẳng hiểu gì mấy, song lại có đầy những hành vi cử chỉ cần phải được sửa đổi, những behavior problems needed to be improved này thường được các tham vấn viên về tác hành behavior consultant khuyên sử dụng phương pháp positive enforcement liên quan đến những gì các em thích nhất, bằng cách nhử mồi trước rồi tưởng thưởng sau mỗi lần, hoặc một số lần các em này tỏ ra “cải tà qui chính”. Dù sao phương pháp positive enforcement này, phương pháp giống như phương pháp đem áp dụng cho trường hợp những con khỉ hay con cá làm xiệc giỏi nên được ăn sau mỗi tác động biểu diễn của nó vậy, cũng không hoàn toàn hợp với nhân phẩm của con người là mấy, một chủ thể cần phải cải tiến theo ý thức của mình chứ không phải theo ngoại cảnh kích động nhử mồi như thế. Tôi đã thấy có những con người chậm phát triển, hết sức chậm trí khôn, ở mức profound hầu như chẳng biết gì, trình độ cognitive tri thức của họ, cũng như trình độ functioning tác hành của họ giống hệt như một đứa trẻ hơn một tuổi, nhưng họ vẫn biết người nào thương họ, và tỏ ra hết sức quyến luyến người ấy, nghe lời người ấy hơn ai hết, chỉ cần người ấy vuốt ve xoa lưng họ hay âu yếm hug ghì lấy họ một cái là đủ. Đó, dù là một con người chậm trí khôn, dù là một đứa nhỏ tí xíu đi nữa, con người đã có ý thức, ý thức mình được yêu và tỏ ra gắn bó với người yêu, một vấn đề ý thức liên quan đến tâm linh của con người, một vấn đề sẽ được bàn đến vào bài chia sẻ tới đây…
 

Tâm Phương Cao Tấn Tĩnh
(Bài chia sẻ cho buổi phát thanh Vui Mừng Và Hy Vọng 41, 27/10/2002)