Thời niên thiếu là khoảnh khắc ngắn ngủi giữa mùa xuân và mùa hè của đời người. Trước khi bước vào thời kỳ này, em bé rất ít khi ý thức được nhân vị của nó, nhưng khi vừa bước vào tuổi niên thiếu, đời sống tình cảm của em sẽ thích ứng ngay theo môi trường, giống như nước sẽ có hình dạng của bình chứa nó. Em thiếu niên bắt đầu ý thức về mình và về tha nhân, và chính vì thế mà em bắt đầu cảm thấy cô đơn. Tuổi trẻ cảm thấy cô đơn nhiều hơn các bậc cha mẹ và thầy cô tưởng; có lẽ tâm hồn của người thiếu niên bị cô đơn dằn vặt hơn bất cứ giai đoạn nào khác trong cuộc đời. Thời kỳ này kéo dài mãi cho tới lúc trưởng thành khi ý thức về tội lỗi bắt đầu đè nặng lên tâm hồn con người.

Khi người thiếu niên biểu lộ nhân vị mình cho thế giới chung quanh, thì một trật em cũng muốn rút nó lại. Có vẻ giữa tâm hồn em và thế giới là một bức tường dựng đứng, và chẳng bao giờ tự lý giải đầy đủ được cả. Một em bé sơ sinh phải vất vả khá lâu mới điều phối được hoạt động của đôi mắt với đôi tay, cũng vậy em thiếu niên phải mất khá nhiều thời gian để tự điều chỉnh mình cho thành thạo với thế giới bao la, lạ lẫm đối với em. Em chưa thể làm chủ được những điều mới lạ, các kinh nghiệm tình cảm mới mẻ, những giấc mơ và hy vọng vĩ đại tràn ngập tâm hồn em. Tất cả đều khiến em phải chú ý và thoả mãn. Em không dám thổ lộ tình cảm cho kẻ khác, em chỉ biết sống thôi. Người lớn khó mà xâm nhập được lớp vỏ bọc này để bước vào thế giới mò mẫm của em. Giống như Adam sau khi sa ngã, em luôn luôn tìm cách lẩn trốn.

Cùng với tâm trạng cô đơn, em lại khao khát được mọi người để ý tới, bởi lẽ tính ích kỷ là một thói xấu mà người ta phải thắng lướt được ngay từ buổi thiếu thời. Nỗi khát khao được chú ý đến có thể là nguyên nhân của tính hiếu động nơi em. Nó không chỉ nhằm lôi kéo sự chú ý của kẻ khác, mà còn cho thấy một ý thức tiềm tàng muốn nổi loạn chống đối kẻ khác, và khẳng định rằng em đang sống cho chính mình, theo cách của mình, theo ý của mình.

Cùng với ý thức tự khẳng định này, em lại trở nên hay bắt chước. Ngoài việc nổi loạn chống đối lại những gì đã được công nhận, người thiếu niên còn bị các ám ảnh đào tẩu thống trị, nên em trở nên như một con tắc kè thay đổi màu da cho phù hợp với môi trường xung quanh. Em trở nên một vị anh hùng hoặc một tên tướng cướp, một vị thánh hoặc là một tên đạo tặc tuỳ theo môi trường xung quanh, theo những gì em đọc hoặc bạn bè của em. Tinh thần thích bắt chước này thể hiện qua cách ăn mặc của em. Ăn mặc nhếch nhác áo bỏ ngoài quần như đám tàn quân, tóc tai bù xù như bọn man di mọi rợ - đó là những hình ảnh phổ biến trong giới thiếu niên, họ rất ngại bị coi là “chống đối phong trào”.

Trong đám thiếu niên, hiếm có em nào có đầu óc lãnh tụ thực sự, bởi lẽ đa số đều hài lòng với việc theo đuôi người khác. Bắt chước người khác một cách vô ý thức như thế quả rất nguy hiểm về mặt luân lý, vì nhân cách phụ thuộc vào khả năng dám nói “không”. Nếu sự giáo dục không đào tạo được ý chí cho giới thiếu niên, thì lớn lên, đa số các em sẽ trở thành nô lệ cho sự tuyên truyền và công luận cho tới chết. Thay vì sáng tạo, các em chỉ biết hùa theo bắt chước. Sáng tạo, chính là nhận biết tinh thần trong mọi việc; bắt chước là hạ mình xuống mức thấp nhất trước mặt thiên hạ.

Người lớn không nên quá khắt khe với các em thiếu niên, nhất là khi các em chống đối. Đứng trên một phương diện nào đó, các em không phản kháng chống lại sự gò bó mà bởi vì người lớn không đem lại cho các em được một mục đích và ý nghĩa cuộc đời. Các em phản kháng một cách vô ý thức, hoàn toàn không biết tại sao mình lại căm ghét cha mẹ, tại sao lại cứ chống lại quyền bính, tại sao các bạn cùng trang lứa ngày càng trở nên sa đoạ. Nhưng nguyên nhân thực sự lại nằm ở mặt chìm, đó là một sự phản kháng vô thức nhằm chống lại một xã hội không đem đến cho các em một kiểu sống nào cả. Trường học chẳng khi nào lưu tâm đến việc tự chế hoặc kỷ luật cả. Nhiều thầy cô định nghĩa tự do và dân chủ là quyền được làm mọi sự mình thích cơ mà! Khi thời kỳ nổi loạn quá độ này qua đi, các em sẽ đi tìm một chính nghĩa cao cả hơn để theo đuổi. Các em phải có một lý tưởng. Ngày nay rất nhiều em chẳng có đối tượng cao cả nào để tôn thờ ngoài anh hùng trong phim ảnh, một minh tinh màn bạc hay một tay trùm anh chị nào đó. Dấu chỉ suy thoái này chỉ chấm dứt khi tai hoạ ụp đến. Rồi thì giới trẻ cũng sẽ tìm một mẫu người khác để bắt chước, có thể là các vị anh hùng hoặc các vị thánh.

Ở xã hội ta, người ta thường phàn nàn rằng giới thiếu niên chẳng hề mơ tưởng gì đến các bậc anh hùng thời chiến tranh cả. Bởi lẽ là các em chưa được chuẩn bị đủ để tiếp nhận lý tưởng cụ thể hơn. Nhưng rồi thế nào cũng đến lúc. Và khi đó, ta phải thật cẩn thận trong việc giáo dục, kẻo khi các em chống lại lối giáo dục “cấp tiến” không cần có kỷ luật thì lại rơi vào nguy cơ theo đuổi các thần thánh nguỵ tạo như đã xảy ra với giới trẻ Âu Châu, điên cuồng theo đuổi chủ nghĩa Quốc xã – Phát xít – Cộng sản. Năng lực ẩn tàng nơi mỗi thiếu niên hướng về việc thực hiện các hành động can đảm, anh hùng rồi sẽ có lúc tỏ hiện ra. Cầu Chúa lúc ấy các em hướng lòng mộ mến của mình về phía các vị anh hùng và các thánh. Lý tưởng khắc khổ đang dần dà tan biến ở thế hệ già nua, nhưng Thiên Chúa đã sai đến các thế hệ tươi trẻ hơn hầu khổi sự một sinh khí trẻ trung cho thế giới. Sẽ có một ngày các thiếu niên của chúng ta tìm gặp được lý tưởng thật sự cho mình, biết yêu quê hương và Thiên Chúa, nhất là họ sẽ mộ mến Thiên Chúa bởi lẽ tôn giáo có thể dạy con người dám hy sinh cho lương tri, hay nói cách khác tính ích kỷ sẽ không bao giờ xuất hiện được.

 Đức cha Fulton Sheen. (Nguyên tác: Way to Happiness)